सिंहस्थ उल्कावर्षाव

दिवाळी नंतरची दिवाळी - सिंहस्थ उल्कावर्षाव

पृथ्वीवरची आपली  दिवाळी  संपली असली तरी आकाशातली एक दिवाळी अजून बाकी आहे.ती म्हणजे सिंहस्थ उल्कावर्षाव.दरवर्षी १४ ते २२ नोव्हेंबर दरम्यान उल्कांची आतषबाजी दिसते.  त्याचे केंद्र  सिंह तारकासमूहात असल्या सारखे ‘दिसत' असल्याने याला सिंहस्थ किंवा लिओनिड्स  असे म्हणतात.

उल्का  म्हणजे काय?
अंधाऱ्या रात्री  आकाशात सर्रऽऽर्कन्‌ एखादी प्रकाश रेषा चमकून जाताना आपल्याला दिसते.त्याला आपण तारा तुटला असं म्हणतो. प्रत्यक्षात  तारे कधीही तुटत नाही. आपल्याला पडताना दिसणारी चमकती गोष्ट असते उल्का.
अवकाशात धूमकेतू किंवा लहान-मोठे लघुग्रह   यांच्या मार्गात अनेक धूळ आणि दगड आणि अनेक छोट्या अ-ग्रहीय वस्त असतात त्यांना उल्काभ (मिटिअरॉइड) असे म्हणतात. 
असे उल्काभ जेव्हा पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे पृथ्वीकडे  खेचले जातात,तेव्हा वातावरणाशी घर्षण होऊन ते जळतात आणि आपल्याला त्याची प्रकाश शलाका दिसते.याला आपण उल्का(मिटिअर) असे म्हणतो.
बरेचसे उल्काभ वातावरणात पूर्णपणे जळून जातात,पण काही मोठे उल्काभ पृथ्वीवर येऊन आदळतात त्यांना अशनी (मिटिअराइट)  म्हटले जाते.

उल्कावर्षाव म्हणजे काय?
पृथ्वीवर रोजच  सुमारे काही हजार टन एवढ्या वस्तुमानाचे दगड येत असतात.पण आकाराने फारच लहान आपल्याला ते जाणवत नाही. पण वर्षातले काही दिवस असे असतात जेव्हा एखाद्या ठराविक दिशेतून हमखास उल्का पडतांना दिसतात.जेव्हा एका रात्रीत ताशी  साधारण वीसपेक्षा जास्त उल्का पडताना दिसतात, तेव्हा त्याला ‘उल्कावर्षाव’ असं म्हटल जात

उल्कावार्षावाचे कारण -
बहुतांश उल्कावर्षावाचे प्रमुख कारण आहेत धूमकेतू.आपल्या सूर्यमालेत अनेक धुमकेतू सूर्याभोवती मोठी प्रदक्षिणा घालत फिरत आहेत..
धूमकेतू पुढं निघून गेला, तरी त्याच्या शेपटीतली धूळ त्याच्या मार्गात साठून राहते आणि अश्या धुळीचा सूर्याभोवती बांगडी सारखा पट्टाच तयार होतो.वर्षातल्या काही ठराविक दिवसात आपली पृथ्वी  या पट्ट्याजवळून जात असते, तेव्हा त्यातली ही धूळ पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणामुळं पृथ्वीकडे खेचली जाते. आणि आपल्याला उल्कावर्षाव दिसतो.


उल्कावार्षावाचे केंद्र आणि नाव
रात्रीच्या आकाशात उल्का पडताना प्रत्येक उल्केची एक प्रकाशाची रेघ तयार झालेली आपल्याला दिसते . अशी प्रत्येक प्रकाश शलाका आकाशात मागे  वाढवली, तर त्या साऱ्या रेषा जणू एका बिंदूतून निघाल्यासारख्या दिसतात. त्याला आपण उलाक्वर्षावाचे केंद्र  म्हणू शकतो.असे केंद्र ज्या तारकासमूहात असल्याचे आपल्याला दिसते त्या  तारकासमूहाच्या नावाने   तो उल्का वर्षाव ओळखला जातो.
उदाहरणार्थ मिथुन म्हणजे  ‘जेमिनी’ तारकासमुहातून होणारा उल्कावर्षाव  ‘जेमिनिड्‌स’ म्हणून ओळखला जातो   मृग -ओरायनमधील ‘ओरिओनिड्‌स’,ययाती -पर्सियस मधील पर्सिड्स (Perseids) अशी हि  नावं आहेत.

सर्वोच्च वर्षावाचा दिवस
प्रत्येक उल्कावर्षावाच्या  कालावधातीत रोज थोड्या फार उल्का पडताना दिसतात पण एका विशिष्ट दिवशी सर्वाधिक उल्का वर्षाव होताना दिसतो.
२३ जुलै ते २२ ऑगस्ट  या दरम्यान होणार्या पर्सिड्स  उल्कावर्षावात १२ऑगस्ट ला सर्वाधिक म्हणजे सरासरी ताशी  ८०  पडताना दिसतात.
१४ ते २२ नोव्हेंबर या कालावधीत होणारा उल्कावर्षाव  सिंह तारका समूहातून होताना दिसतो म्हणून त्याला सिंहस्थ उल्कावर्षाव किंवा  लिओनिड्स(Leonids meteor shower) म्हटले जाते . हा उल्कावर्षाव  टेम्पल-टटल या धूमकेतूमुळे होतो.याच्या  सर्वोच्च वर्षावाची रात्र १७ -१८ नोव्हेंबर असते.

सिंहस्थ उल्कावर्षाव केव्हा आणि कुठे पहावा ?
शुक्रवारी १७ तारखेच्या  रात्री  सर्वाधिक उल्का बघता येतील. १८ तारखेला शनिवारी रात्री सुद्धा हा उल्का वर्षाव बघता येईल. अमावस्या असल्याने चंद्र प्रकाशाचा त्रास होणार नाही.
उल्का वर्षाव पाहण्यासाठी शहरापासून लांब अंधारी जागा,मैदान किंवा उंच अंधारी टेकडी असेल तर  फारच उत्तम.हे शक्य नसल्यास आपल्या घराच्या गच्चीवरुन किंवा किंवा  मैदानावरून उल्कापात बघता येऊ शकतो,प्रकाशाच्या प्रदुषणामुळे कमी प्रमाणात उल्का दिसतील. पण अगदीच काही ण बघण्यापेक्षा हे बरं.
उल्का वर्षावाचा केंद्र असणारी सिंह रास साधारण मध्यरात्री नंतर उगवेल.उत्तर रात्री ३:०० वाजे पर्यंत ती डोक्यावर आली असेल. हि  उल्कावर्षाव बघण्याची  सर्वोत्तम वेळ. त्याच्या आधी सुद्धा तुरळक उल्का दिसतील. जमिनीवर सतरंजी किंवा अंथरुण घालून त्यावर झोपून आकाशाचं संपूर्ण दृश्य पाहता आलं तर त्यासारखं दुसरं सुख नाही.आरामखुर्ची हा सगळ्यात उत्तम पर्याय त्यामुळे फक्त डोक्‍यावरच आकाश नाही तर  क्षितिजालगतचं आकाश पण दिसू शकत.रात्रीच्या कडकयच्या थंडी साठी गरम कपडे आवश्यक आहेत.खूप वेळ निरीक्षण करणार असाल तर  अधून मधून वाफाळता चहा पण हवा.


सिंह रास कशी ओळखावी?
सिंह रास ओळखण्याची सगळ्यात सोप्पी खुण म्हणजे त्यातल्या मघा नक्षत्राचा उलट्या प्रश्न चिन्हा सारखा आकार. ६ ताऱ्यांचे  मिळून विळ्यासारखा एक आकार तयार होतो. त्याच्या मागए एक ३ तार्यांचा  काटकोन त्रिकोण दिसतो. हे सर्व जोडले कि सिंह तारकासमूह तयार होतो.
 

उत्तरेला पतंगी सारख्या आकाराचा सप्तर्षी हा सगळ्यांना ओळखता येणारा तारकासमूह.  सप्तर्षी मधले पहिले दोन तार्यान मधून एक काल्पनिक रेषा काढली कि ती  उत्तरेकडे ध्रुव तार्याकडे  जाते .तीच काल्पनिक रेषा मागे वाढवली कि सिंह तारकासमूह दर्शवते.

 
उल्कावर्षाव हा सध्या डोळ्यांनीच बघायचा असतो त्याच्या साठी दुर्बिणीची गरज नाही.मागच्या वर्षी चंद्र प्रकाशामुळे सिंहस्थ उल्कावर्षाव विशेष दिसला नव्हता. या वर्षी अमावस्या असल्याने हि अडचण होणार नाही. १७ ताखेच्या रात्री  मित्रांसोबत एखाद्या अंधार्या जागी जाऊन रात्रभर हा उल्कावर्षाव  बघू शकतात. १७ ला जमले नाही तर १८ च्या रात्री सुद्धा हा उल्कापात बघून दुसर्या दिवशी रविवारी झोपेची भरपाई करू शकतात.अगदीच नाही जमल तर १७ च्या रात्री २:३० चा गजर लाऊन जमेल तितका वेळ  आपल्या घराच्या गच्ची वरून लिओनिड्स बघू शकतात.एका तासात किती उल्का दिसल्या याची तुम्ही नोंद ठेऊ शकतात.
 
थोडक्यात आपल्याला जमेल तिथून ,जमेल तितक्या  वेळ ,जमेल तसं   सिंहस्थ उल्कावर्षावाचा आनंद घ्या.आकाशातली हि नैसर्गिक आतिषबाजी बघायची संधी सोडू नका!!!!!

गोष्ट एका फेटनची

 गोष्ट एका फेटनची

खूप खूप वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे हि.संध्याकाळ झाली ,स्वर्गात अपोलो आपल्या रोजच्या कामावरून परत आले . अपोलो म्हणजे साक्षात सूर्य देवता. रोज ते आपल्या सोनेरी रथात बसायचे आणि पूर्वे पासून पश्चिमेपर्यंत दिवस भर प्रवास करायचे . यातूनच पृथ्वीवर प्रकाश,उर्जा मिळायची.  त्यांचा उमद्या घोड्यांच्या ,सोन्याचा, तेजस्वी रथ सगळ्या विश्वात चर्चेचा विषय होता.खरच आहे म्हणा .असा भारी रथ तर देवांच्या राजा झीउस कडे सुद्धा नव्हता.

म्हणूनच कि काय सगळ्या देवपुत्रांमध्ये “फेटन” ला फार भाव असयाचा. फेट्न सूर्य देवांचा मुलगा .
अति लाडामुळे थोडा हट्टी .

त्याचे सगळे मित्र म्हणायचे “तुझ्या बाबांसारखा रथ कोणा कोणा कडे नाही”हे ऐकून फेटन जाम खुश व्हायचा.”हो मग ,आणि तुम्ही बघाच मी सुद्धा तो रथ चालवणार आहे “आपल्या बाबांचा रथ एकदा तरी चालवावा असं त्याला फार वाटे. म्हणून तर रोज तो  हट्ट करी.

आज पण अपोलो घरी येताच आणि फेटन ने रोजच्या सारखा हट्ट केला “बाबा तुमचा रथ मला एकदा चालवू द्या ना “. “नाही बाळा ,हि काही गंमत नाही . याचे शक्तिशाली  घोडे फक्त मीच नियंत्रित करू शकतो.ठरलेल्या वेळेत ,ठरलेल्या मार्गा वरून हा  रथ  चालला नाही तर विश्वात हाहाःकार उडेल. तू  अजून लहान आहेस” नेहमी प्रमाणे अपोलो देवानी फेटन ला समजावले.

“काय फेटन ? आज पण बाबा ओरडले वाटत “ सिग्नस ने विचारले .सिग्नस  हा फेटन चा एकदम जिगरी दोस्त.”बाबा किती हि ओरडू देत .मी त्यांचा रथ चालवणारच. उद्याच बाबा उठायच्या आत मी त्यांचा   रथ घेऊन जातो  कि नाही बघ तू “ फेट्न पण आज हट्टाला पेटला होता .
दुसर्या दिवशी  अपोलो देव उठायच्या आत फेटन गुपचूप उठला . त्याने रथाला घोड्यांना जोडले. लगाम हातात घेतला.” अरे फेट्न हे काय करतोय तुझे बाबा म्हणतात ना हे खूप धोक्याचं आहे .ऐक कि त्याचं   “ सिग्नस  ने समजावून पहिले. पण फेट्न ने आज काही ऐकायचे नाही असंच  ठरवल होत “ मी कुणाचं ऐकत नाही ,मी कुणाला घाबरत नाही “ असं म्हणत त्याने लगाम झटकला .घोडे धावू लागले.
नेहमीच्या सवयी प्रमाणे घोडे रथाला आयनिक वृत्तावर घेऊन आले. सूर्याच्या आकाशातला रोजच्या जाण्याचा मार्ग होता तो. याच मार्गावरच्या १२ तारकासमूहातून अपोलो भ्रमण करायचे. यामुळे पृथ्वीवर दिवस -रात्र ,महिने ,ऋतू ,वर्ष वैगरे मिळायचे.
फेट्न आज फार  आनंदात होता. हट्टाने त्याने त्याची इच्छा पूर्ण केली होती. रथ आता मेष तारका समूहातून जाऊ लागला. “हे काय  अपोलो देव इतक्या जोरात का रथ चालवताय बुवा ??” मेष ने शेजारच्या वृषभ ला विचारले. वृषभेचा धिप्पाड बैल सुद्धा आश्चर्याने बघत होता. फेट्न ला ते पाहून भारी मजा येत होती.


आता तो मिथुन तारका समूहाच्या जवळ आला. “अरेच्च्या तुम्ही दोघ पोलक्स आणि कॅसतर आहात ना?”तुमची गोष्ट आई मला नेहमी सांगते “ फेट्न म्हणाला . मिथुन राशीतल्या त्या जुळ्या शूर वीर भावांनी फेट्न कडे पहिले . त्यांच्या अनेक पराक्रमांनी  प्रसन्न होऊन झिउस ने त्यांना आकाशात स्थान दिले होते.” अरे तू तर अपोलो देवांचा लहान मुलगा ना ? तू काय करतो आहेस रथात ?? बाळा हे खूप धोकेदायक आहे मागे फिर"“ह्या !  “ मी कुणाचं ऐकत नाही ,मी कुणाला घाबरत नाही “ असं म्हणत फेट्न ने जोरात रथ हाकला.


आता हातात तलवार घेतलेला एक शिकारी त्याच्या पुढ्यात आला .त्याचे २ शिकारी कुत्रे सुद्धा सोबत होते.” अरे वा तुम्हीच ते  विख्यात शिकारी ओरायन  वाटत. तुम्ही खूप हिंस्त्र प्राण्यांची शिकार केली म्हणून झिउस ने तुम्हाला इथे स्थान दिले ना “ फेट्न ओरायन ला म्हणाला. “ हो मुला , पण आकाशात सुद्धा अनेक धोकेदायक प्राणी आहेत ,सिंह ,साप ,अस्वल ,आणि ज्याने मला मारलं तो भला थोरला विंचू सुद्धा ! बाळा तू परत जा “ ओरायन ने सुद्धा समजावून सांगितल.
पण फेट्न हट्टाला पेटला होता “ “ मी कुणाचं ऐकत नाही ,मी कुणाला घाबरत नाही “



आता वाटेत एक मोठा खेकडा लागला , बाजूलाच आकाशातला सगळ्यात मोठा तारका समूह बनून हायड्रा हा साप पसरला होता.त्याच्या जवळचा कोर्व स  कावळा भुरकन उडाला आता  एक भला मोठा सिंह आरामात बसला होता. प्रख्यात वीर हर्क्युलसनेच त्याला आकाशात फेकले होते.रथ पाहून तो घाबरून पळाला. फेट्न ला जाम मजा येत होती . कन्या तारकासमूहातील न्याय आणि बुद्धीची देवता ,भूतप तारकासमूहाचा मेंढपाळ या सगळ्यांनी फेट्न ला समजावून पाहिलं पण त्याचा हट्ट कायम होता  “ मी कुणाचं ऐकत नाही ,मी कुणाला घाबरत नाही “.

फेट्नने रथ अजून जोरात हाकला .त्याच्या वेगाने घाबरणारे तारकासमूह पाहून त्याला मजा वाटत होती "हाहाहा घाबरट कुठले ..भित्रीभागुबाई !!!" फेट्न हसत होता आणि अचानक.... रथा समोर एक भला मोठा विंचू आला
ओरायन शिकार्याला मारणारा हाच तो वृश्चिक तारकासमूहाचा विंचू .त्याला पाहून रथाचे घोडे घाबरले ..विंचवाने रथावर  नांगी  उगारली ..फेट्न आता घाबरला ..घोडे आता बेफाम झाले .विंचवापासून वाचण्यासाठी फेट्न ने रथ कसाबसा वळवला  पण नेमका पृथ्वीच्या दिशेने ...रथ आता वेगात पृथ्वीकडे जात होता ..पृथ्वीवर हाहाकार उडाला .तापमान वाढू लागल ..नद्या कोरड्या पडू लागल्या ..आता पृथ्वी नष्ट होणार कि काय?
इतक्यात देवांच्या राजा झिउस ने ते पाहिलं  आणि पृथ्वीला वाचवायला आपलं वज्र रथावर फेकलं .धुडूमं धुम मोठा आवाज झाला ..काही कळायच्या आत फेट्न रथातून खाली कोसळला.
फेट्न खाली कोसळत होता ,त्याच्या डोळ्या पुढे अंधेरी येत होती घाबरलेल्या फेट्न ला आता वाटत होत मी खरच मोठ्यांचं ऐकायला हवं होत ..त्याचे डोळे मिटले…

फेट्न ने मोठ्या मुश्किलीने डोळे उघडले ..समोर बाबा अपोलो ,देवराज झिउस ,मित्र सिग्नस उभे होते .”काय झालं ?मी कसा काय वाचलो?”फेट्न ने विचारल .”बाळा,काय केलास तू हे ?तुझ्या मित्र सिग्नस मुळे तू वाचलास.
तू रथातून पडणार असं दिसताच सिग्नस ने  एरिडेनस या नदी देवाची प्रार्थना केली त्यामुळे तू  खाली पडायच्या आत ने तुला झेलल.तू पाण्यात पडल्यावर सिग्नस ने हंसाच रूप घेऊन खोल पाण्यातून तुला वाचवलं” फेट्न च्या डोळ्यात आता पाणी होत.”धन्यवाद मित्रा सिग्नस ,मला माफ करा बाबा आणि देवराज झिउस. मी आता

वर्ल्ड स्पेस विक -जागतिक अंतराळ सप्ताह

दरवर्षी जगभर ४ ते १० ऑक्टोंबरच्या दरम्यान जागतिक अंतराळ सप्ताह (World Space Week)साजरा केला जातो.हा जागतिक स्तरावर साजरा होणारा सगळ्यात मोठा खगोलीय कार्येक्रम आहे असं म्हटल्यास वावग ठरू नये.जगभरातल्या अनेक देशातील अवकाश संशोधन संस्था,खगोलीय संस्था,हौशी मंडळे,शाळा ,महाविद्यालये हा उपक्रम राबवतात.जागतिक अंतराळ सप्ताह संस्थेकडून दरवर्षी एक विषय ठरवला जातो.या विषयाला अनुसरून वेगवेगळे उपक्रम,स्पर्धा,व्याख्याने ,प्रदर्शन असे विविध कार्येक्रम अगदी जगभर होतात.

इतिहास -

मानवाच्या पहिल्या चांद्रसफरीच्या यशानिमित्त अंतराळ सप्ताह साजरा करण्यासाठी १९८०साली "जागतिक अंतराळ सप्ताह संस्था " [World Space Week Association (WSWA) ] स्थापन झाली.जुलै १९८० मध्ये पहिला असा सप्ताह अमेरिकेतल्या टेक्सास राज्यातील ह्युस्टन येथे साजरा झाला.१९९९ पर्यंत १५ देशात या कल्पनेचा प्रसार झाला.

६ डिसेंबर १९९९ साली संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या आमसभेत असा एक सप्ताह जागतिक स्तरावर साजरा करण्यात यावा असा प्रस्ताव मांडण्यात आला.त्यानुसार ४ ते १०ऑक्टोंबर हा आठवडा अंतराळ सप्ताह साजरा करावा असे ठरवण्यात आले.या २ तारखांचे देखील विशेष महत्व आहे. 
४ ऑक्टोंबर १९५७साली तत्कालीन सोव्हियत रशियाने पहिला मानव निर्मित उपग्रह स्पुटनिक-१ अवकाशात पाठवला होता.तर १० ऑक्टोंबर १९६७ साली जगभरातल्या सर्व देशांनी अवकाशाचा उपयोग हा युद्धासाठी नाही तर नेहमी शांतता आणि संशोधनासाठी केला जावा या संकेताला मान्यता दिली होती.२००० साला पासून हा सप्ताह जगभर साजरा केला जातो आहे.२०१६ साली ८६ देशांमध्ये सुमारे २७०० वेगवेगळे कार्येक्रम या निमित्ताने आयोजित केले गेले होते.

सप्ताहाची "थीम"-

जागतिक अंतराळ सप्ताह संस्थेकडून  या सप्ताहासाठी दरवर्षी एक विषय ठरवला जातो.

या थीम ला अनुसरून जगभर विविध कार्येक्रमांचे आयोजन होते. 

२००० साली पहिल्यांदा जागतिक स्तरावर साजर्या झालेल्या या सप्ताहाचा विषय होता-अंतराळ सहस्रकाचा आरंभ  ("Launching the Space Millennium).२००२ या वर्षीसाठी विषय होता अंतराळ आणि आपले दैनंदिन जीवन.१९५७ साली मानवाने पहिला उपग्रह अवकाशात पाठवल्याच्या घटनेला २००७ साली ५० वर्ष पूर्ण झाली त्या निमित्ताने त्यावर्षीचा विषय होता -अंतराळातील 50 वर्षे .

 

२०१५ चा सप्ताह आत्ता पर्यंत लागलेल्या विविध खगोलीय शोधांना समर्पित होता.२०१६ चा विषय होता भविष्याला सक्षम बनवणारे दूरस्थ संवेदन(Remote Sensing – Enabling our Future)  

२००० साला पासून चे वेगवेगळे विषय पुढील प्रमाणे -
२०००-Launching the Space Millennium
२००१- Inspiration from Space
२००२- Space and Daily Life
२००३-Space: Horizon Beyond Earth
२००४-Space for Sustainable Development
२००५- Discovery and Imagination
२००६- Space for Saving Lives
२००७- 50 Years in Space
२००८ -Exploring the Universe
२००९-Space for Education
२०१०-Mysteries of the Cosmos
२०११-50 Years of Human Spaceflight
२०१२-Space for Human Safety and Security
२०१३-Exploring Mars – Discovering Earth
२०१४-Space: Guiding Your Way
२०१५-Discovery
२०१६-Remote Sensing – Enabling our Future

या वर्षी २०१७ सालची थीम आहे -अवकाशात नव्या जगाचा शोध (Exploring New Worlds in Space)

यात प्रामुख्याने अंतराळात  सजीव सृष्टीचा शोध घेण्याचे प्रयत्न ,न्यू होरायझन्स सारखे  अॅस्ट्रोबायोलॉकल  मोहिमा यांच्यावर वर भर असेल . तसेच  पाणी ,धातू ,उर्जा यांसारख्या पृथ्वीवर संपत चाललेल्या  पदार्थाना अंतराळातून पृथ्वीवर आणता येऊ शकेल का ? त्या दृष्टीने कोणत्या मोहिमा सध्या आखल्या गेल्या आहेत  याविषयी देखील चर्चा होईल.  

भारतात इस्रो , विक्रम साराभाई अंतराळ केंद्र,इस्रो इनर्शियल सिस्टम युनिट यासारख्या   अवकाश आणि तंत्रज्ञानाशी सबंधित इतर सरकारी संस्था,विद्यापीठे,हौशी खगोल प्रेमी संस्था ,तारांगणे विविध कार्येक्रमांचे आयोजन केले जाते.नाशिक महानगरपालिका देखील इतर खगोलप्रेमी संस्थांच्या सहकार्याने जागतिक अंतराळ सप्ताहात विविध उपक्रम राबवते .हा सप्ताह  साजरी करणारी नाशिक मनपा ही देशातील पहिली महापालिका ठरली आहे.

सर्व खगोल प्रेमीना जागतिक अंतराळ सप्ताहाच्या हार्दिक शुभेच्छा !!!!!

ओळख तारकासमूहांची-सिंह तारकासमूह

सिंह तारकासमूह

८८ तारका समूहांतील खूप मोजके तारका समूह असे आहेत ज्यांचे काल्पनिक आकार  त्यांच्या आकाशातील  आकारात दिसू शकतो. त्यातील एक म्हणजे सिंह तारकासमूह. याच्या ठळक आकारा मुळे हा अगदी सहज ओळखता येतो.

 सिंह हा देखील आयनिक वृत्तावरील  तारका समूह असल्याने  राशी आहे .या या राशीत सूर्य १६ ऑगस्ट ते १६ सप्टेंबर दरम्यान असतो. हा १५ एप्रिलच्या सुमारास रात्री ९ वाजता मध्यमंडलावर येतो.याचे इंग्रजी नाव Leo हे सिंह या अर्थाचा लॅटिन शब्द आहे.दुसऱ्या शतकातील खगोलशास्त्रज्ञ टॉलेमी यांनी बनवलेल्या ४८ तारकासमूहांच्या यादीत याचा समावेश होता.इस पु १०५०० मध्ये वसंत संपात बिंदू सिंह राशीत होता .

स्थान- सिंहाचे स्थान हे आयनिक वृत्त जवळ आहे. यातील प्रमुख तारा मघा हा तर पूर्ण पणे आयनिक वृत्तावर आहे. ह्याची व्याप्ती होरा(Right ascension) ९ ता. १८ मि. ते १५ ता. ५६ मि. आणि क्रांती(Declination) –६० ४′ ते + ३३० ३′ या मर्यादेत आहे.

याच्या  पूर्वेला अरुंधती केश,आग्नेयेला कन्या , दक्षिणेला षडंश,नैऋत्येला वासुकी,पश्चिमेला कर्क,वायव्येला गवय,उत्तरेला लघु सिंह हे तारका समूह आहेत. 

आकार -  याने  आकाशाचा ९४७ चौरस अंश भाग व्यापला आहे. क्षेत्रफळाच्या बाबतीत याचा १२ व क्रमांक लागतो . हा तारकासमूह म्हणजे पश्चिम दिशेकडे तोंड करून निवांत बसलेला सिंह मानलं जातो.यातील आल्फा, गॅमा, ईटा, झीटा, म्यू आणि एप्सायलॉन लिओनीस या सहा ताऱ्यांचा  विळा किंवा उलट्या प्रश्न चिन्हासारखा आकार म्हणजे सिंहाचे डोके. तर   बीटा लिओनीस, डेल्टा व थीटा लिओनीस या तीन ताऱ्यांनी  तयार होणारा  त्रिकोण म्हणजे सिंहाचा पार्श्वभाग या सर्व नऊ ताऱ्यांचा मिळून सिंहासारखा आकार होतो.

सिंह कसा ओळखावा -  सिंह आकाशात शोधण्यासठी सुपरिचित सप्तर्षी या तारका समुहाचा उपयोग होतो. सप्तर्षीमधील ज्या पहिल्या२ तार्यांनीआपण ध्रुवतारा शोधतो तीच काल्पनिक रेषाजर  विरुद्ध बाजूला वाढवली तर सिंहापाशी येते .किंवा अजून सोप्या पद्धतीने सांगायचं तर सप्तर्षी हे एक फ्रायिंग पॅन मानलं ज्यात काही तरी शिजतंय .तर या पॅन मधील अन्न थेट सिंहाच्या तोंडात पडेल.

सिंह हा मानवाला खूप आधी पासून परिचित तारका समूह आहे .  मेसोपोटामियन लोकांना हा इ.स.पु. ४००० मध्ये माहित होता असे पुरातत्वीय पुरावे मिळाले आहेत. 

बहुतांश संस्कृतीत याला सिंह हा प्राणी मानलं गेलं आहे.पर्शिअन लोकांनी याला  शेर किंवा सर म्हटल तर बेबेलिओन संस्कृतीत उर्गुला (मोठा सिंह ). चीनि खगोल शास्त्रात यातील वरचे तारे  मिळून पिवळा ड्रॅगन  मानला गेला होता आणि  देनेबोला तारा म्हणजे पिवळा सम्राट ह्यून्गदि. 

 प्राचीन ईजिप्शियन मध्ये सूर्याचा सिंह राशीत  प्रवेश झाल्या नंतर नाईल नदीला पूर यायचा. या पुरातून वाहून आलेल्या सुपीक मातीमुळे पीकपाणी चांगले होत.याच वेळी वाळवंटी सिंह नाईल नदीजवळ दिसायचे त्यामुळे  सिंह  तारकासमूह हा समृद्धीचा प्रतीक मानला गेला 

 ग्रीक पुराण कथांनुसार हर्क्युलस याला  १२ साहसी कामे करायची होती. त्यातील एक म्हणजे अत्यंत विक्राळ नरभक्षक नेमिअन सिंहाला मारणे. या सिंहाची कातडी कुठल्याच  शस्त्राने न भेदली जाऊ शकणारी होती म्हणून हर्क्युलसने त्याला हाताने मारले या पराक्रमाने प्रभावित झ्यूसने त्या सिंहाला सुद्धा आकाशात स्थान दिले.

प्रमुख तारे :सिंहमध्ये अनेक तेजस्वी तारे आहेत. यामध्ये १ किंवा २ दृश्यप्रतीचे चार तारे आहेत ज्यांमुळे हा तारकासमूह ठळकपणे दिसतो. यातील प्रमुख तारे पुढील प्रमाणे -
α Leonis-        रेग्यूलस(Regulus)
β Leonis-         डेनेबोला (Denebola)
γ Leonis-         अल्जीबा (Algieba)
δ Leonis -         झोस्मा(Zosma)
 ξ Leonis -        अल जेनबी (Algenubi)
η Leonis-         अल जबाह(    Al Jabhah)
 ζ Leonis-        अधाफेरा (Adhafera)
μ Leonis-        Rasalas

α Leonis-रेग्यूलस-  हा सिंहेतील सर्वात तेजस्वी तारा असून तो एक निळा-पांढरा मुख्य अनुक्रम तारा (main-sequence star)आहे.  याची दृश्यप्रत १.३४ असून तो पृथ्वीपासून ७७.५ प्रकाश-वर्षे अंतरावर आहे. 
हा एक   द्वैतीतारा आहे.द्विनेत्री किंवा २" दुर्बीणीतुन आपल्याला याचा जोडीदार दिसतो. म्हणजे Aआणि B असे हे २ तारे आहेत. मोठ्या दुर्बिणीतून पाहिलं तर याचा जोडीदारB पण द्वैती दिसतो. B हा orange dwarfअसून  C हा Red dwarf आहे. हे २ तारे एकमेकांपासून    2,000 दूर आहेत.

गंमत  म्हणजे A सुद्धा द्वैती आहे पण तो दुर्बिणीतून दिसू शकणार नाही. कारण तो वर्णपटलीय द्वैती आहे .यातील एक तारा blue-white main sequence star  आहे तर दुसरा  white dwarf. थोडक्यात रेग्यूलस हा ४ ताऱ्यांचा समूह आहे .यातील A हा सूर्यापेक्षा  ३.५ पट मोठाअसून  खूप जोरात स्पिन करतो  याचा फिरण्याचा वेग १५. तास आहे यामुळे याचा आकार गोल नसून अंडाकृती आहे . 

β Leonis डेनेबोला -हा पृथ्वीपासून ३६ प्रकाश-वर्षे अंतरावरील २.२३ दृश्यप्रतीचा निळा-पांढरा तारा आहे. डेनेबोला याचा अर्थ "सिंहाची शेपटी" असा आहे.  
 

पृथ्वीदेवीची कहाणी.......

ऐक देवी पृथ्वी तुझी कहाणी ..........
आटपाट सूर्यमाला होती.तेजस्वी सूर्य मधे तळपत होता .ग्रह गुण्यागोविंदाने भोवती गोल फिरत होते .त्यांचे उपग्रह होते ,काही लघुग्रह होते ...उल्का, धूमकेतू  यांनी घर कसं भरलं होत.

 

एकच दुःख होतं. कुठल्या ग्रहावर जीवसृष्टी नव्हती.जीवसृष्टीसाठी  नियम फार कडक! कोण घेणार हा वसा?

पृथ्वी पुढे आली.  विश्वदेवाला म्हणाली मी घेते हा वसा.....उतशील मातशील... घेतला वसा टाकशील ..
उतणार नाही.... मातणार नाही, घेतला वसा टाकणार नाही. 

बाई ,,बाई ...ठीक आहे.

सूर्यापासून अश्या अश्या अंतरावर जा ...जास्त जवळ जाशील तर भाजशील......जास्त लांब जाशील तर गारठशील .....

 पृथ्वीनं तसं केलं ,योग्य ते  तापमान  मिळालं

 आतला  राग  शांत कर..
पृथ्वीनं लावा शांत केला .....

कठीण पृष्ठभाग मिळाला ,
डोंगर दऱ्या बनले 

गर्वाने जास्त फुगू नको कि निराशेने खंगून जाऊ नको .....

पृथ्वीने तसं केलं, योग्य तो आकार ठेवला,  

योग्य  तेवढं गुरुत्वाकर्षण  मिळालं.......................

 शालीनतेच्या पदर ढळू देऊ नको.....

पृथ्वीनं चुंबकीय क्षेत्राचा पदर ओढला  ....

सौरवातापासून  रक्षण झालं.

सगळ्यांना  धरून  ठेव.......  .पृथ्वीने  वायू  बांधून  ठेवले .

वातावरण  तयार   झाल, पाणी  धरून ठेवलं, समुद्र तयार झाल. 

 अहंकार ठेऊ नको नम्रतेने वाक .... पृथ्वीने तसं केलं ,नम्रतेने २३.५ अंशातून वाकली , पृथ्वीला ऋतुप्राप्ती झाली.

  

स्वतःभोवती फिर, गती काही सोडू नको .......
पृथ्वीने तसं केलं, 

२४ तासातच फिरू लागली ,
 

दिवस आणि  रात्र मिळाली.

 मोठ्यांचा आदर कर ... ...

गुरूला भाऊ मानल ..

उल्कांपासून रक्षण झालं

लहानांना प्रेम दे ... ..... चंद्राला जवळ केलं ...  

भरती-ओहोटीच्या चक्र मिळालं.

पृथ्वीचा वसा पूर्ण झाला ......विश्वदेवता  प्रसन्न झाली ..अंतराळातून एक उल्का आली ,जीवसृष्टीची बीजे ओटीत टाकून गेली..

समुद्राच्या गर्भात वाढू लागली........, चंद्राच्या प्रेमानं भरती आली... त्यानं जीवसृष्टी जमिनीवर आली.

पशु-पक्षी,कीटक झाडे-झुडपे  कीड-मुंगी माणसे  जन्माला आली. पृथ्वीने जीवसृष्टीचा सांभाळ केला.

विश्वदेवता प्रसन्न झाली ..बाई बाई वर माग
स्वतः साठी काही नको ..लेकरांसाठी मागते ..जो कोणी हि कहाणी वाचेल त्याला खगोलशास्त्राच ज्ञान दे ...जीवसृष्टीच्या रक्षणाच भान दे.

 विश्वदेव तथास्तु म्हणाले.

अशी हि साठा उत्तरांची कहाणी  आकाशगंगेच्या पारी ,काळ्याकृष्णविवरी ,तेजोमेघाच्या अंतरी  पाचा उत्तरी सुफळ संपूर्ण.

__________________________________________________

कहाणी हा मराठी लोकवाग्मयातला एक गोड प्रकार . श्रावणात प्रत्येक वाराची.देवाची. सणाची  कहाणी वाचली जाते.  या कहाण्यांतून एखाद व्रत करणं किती कठीण आहे पण ते केल्यावर काय काय मिळेल याची फलश्रुती  गोष्टीतून सांगितली असते "कहाणी ऐकल्याचं इतकं फळ तर व्रत ऐकल्याचं किती?"  

अश्या वाक्यातून व्रताचा महिमा  सांगितला जातो. 

अख्या सौरमालेत (आणि आपल्या ज्ञात विश्वात सुद्धा )  फक्त पृथ्वीवरच सजीव सृष्टी आहे .याचं कारण म्हणजे तीचं सूर्यापासूनच योग्य अंतर ,तिचा योग्य आकार ,गुरुत्वाकर्षण, इतर ग्रहांपासूनच सुयोग्य अंतर .. 

तिचा  कललेला आस . परिभ्रमणाचा वेग आणि अश्या बऱ्याच  गोष्टी ...यातली एखादी गोष्ट  एक जरी कमी जास्त असती तरी पृथ्वीवर जीवन दिसलं नसतं. 

एकप्रकारे पृथ्वीचा हा कठीण वसाच आहे . त्याला समर्पित हि कहाणी  _/\_
 

ओळख तारकासमूहांची-वृषभ तारकासमूह

वृषभ तारकासमूह

वृषभ तारकासमूह(Taurus) हा एक प्रमुख आणि ठळकपणे ओळखता येणारा तारकासमूह आहे. हा  आयनिक वृत्तावरील दुसऱ्या क्रमांकाचा तारकासमूह असून याने आकाशाचा ७९७ चौरस अंश भाग व्यापला आहे.नोव्हेंबर -डिसेंबर महिन्यात हा रात्रभर आकाशात दिसू  शकतो. वृषभ हा आयनिक वृत्तावर असल्याने हा राशीचक्रातील एक zodiac constellation आहे.

निरयन वृषभ राशीत  सूर्य १४ मे ते १४ जूनपर्यंत असतो. इ. स. पू. ४५५० ते १८५० दरम्यान वसंत संपात वृषभ राशीत होता .

वृषभ हा माणसाला अगदी अश्मयुगापासून माहित असलेला  तारकासमूह आहे . फ्रांस जवळील लास्को  (Lascaux) येथे एका गुहेत उत्तर पुराश्मयुगीन  भित्तिचित्रे आढळलीआहेत . या चित्रात आदिमानवाने  वृषभ तारका समूह ,त्याचा बैलाचा काल्पनिक आकार , जवळ कृत्तिकेच्या ७ चांदण्या अगदी ठळकपणे दाखवले आहे .हि चित्रे इ.स.पु १७,३०० इतकी जुनी आहेत.

यावरून अगदी नवाश्मयुगापासून या तारकासमूहाला काल्पनिक बैल मानलं गेलं आहे असं दिसतंय.

याच्या V सारख्या आकारात बैलाची शिंग आणि उरलेला भाग बैलाचा चेहरा अशी सहज कल्पना करता येते . त्यामुळे बहुतांश संस्कृतीत याचा संबंध बैल ,शेती याच्याशी जोडलेला आढळतो .

   स्थान -  या तारकासमूहातून आयनिक वृत्त जाते आणि  आपली आकाशगंगा याच्या पूर्वेकडून गेलेली दिसते याचे विषुवांश(Right ascension) ४ ता. २० मि. व क्रांती(Declination) + १६0 आहेत. याच्या पूर्वेला मिथुन ,आग्नेयेला मृग , दक्षिणेला यमुना ,नैऋत्येला तिमिन्गल,पश्चिमेला मेष,,वायव्येला ययाती,उत्तरेला सारथी हे तारका समूह आहेत.

आकार आणि क्षेत्रफळ-  याने  आकाशाचा ७९७ चौरस अंश भाग व्यापला आहे.

वृषभ कसे शोधावे -  हा तारका समूह शोधण्यासाठी आपल्याला मृग या तारका समुहाचा उपयोग होतो. मृगाच्या पोटातील  प्रमुख तीन तारे अगदी सहज दिसतात.

 हि काल्पनिक रेषा एका बाजूला व्याधाच्या अत्यंत तेजस्वी तार्या पर्यंत जाते . तीच काल्पनिक रेषा विरुद्ध बाजूस वृषभेतील  तेजस्वी रोहिणी तार्या पर्यंत येते . 

एकदा रोहिणी तारा सापडला कि त्याच्या सभोवताली V या अक्षरासारखा ठळक आकार दिसायला लागतो. शहरा पासून लांब अगदी अंधार्या आकाशात पाहिलं तर या  V ची एक बाजू थेट सारथी तारका समुहाला  जाऊन भिडलेली दिसते. 

व्याध -मृगाचा बाण - रोहिणी  हि काल्पनिक रेषा अजून थोडी वाढवली कि एक तार्यांचा पुंजका दिसतो .तो म्हणजे कृत्तिका तारकापुंज.

दंतकथा-

या तारकासमूहाला जवळपास सगळ्याच संस्कृतीत बैल मानले आहे .मेसोपोटामियनलोकांनी याला स्वर्गीय बैल म्हटले तर इजिप्शियन लोकांनी पुनर्जन्माचा कारक पवित्र बैल. आपल्या  पूर्वजांना हा एक छकडा वाटलं म्हणून याचा उल्लेख रोहिणी शकट असा होतो.चीनी लोकांनी याला पांढरा वाघ मानलं .एका ग्रीक कथेप्रमाणे हर्कुलीस ने मारलेला बैल म्हणजे हा वृषभ होय.

 ग्रीक संस्कृतीत  आणखी  एक कथा आढळते . देवांचा राजा झिउस याचे फिनीशिया ची  राजकन्या युरोपा हिच्या वर प्रेम जडले . तिला वश करण्यासाठी त्याने एका  पांढर्या शुभ्र ,धिप्पाड बैलाचे रूप घेतले आणि तिच्या समोर उभा राहिला.

 राजकन्येला बैल इतका आवडला कि ती त्यावर स्वार झाली .लगेच या बैलाने आकाशात उड्डाण केले आणि राजकन्येला घेऊन तो क्रीट बेटावर जाऊन उतरला. तिथे झिउस ने आपले खरे रूप प्रकट केले .तो बैल म्हणजे वृषभ. समुद्रातून जाताना त्या दैवी बैलाचे  फक्त तोंडच दिसत होते म्हणून वृषभ तारकासमुहात फक्त बैलाचे शीर्ष आहे पूर्ण बैल नाही.

भारतीय संकल्पना -

वृषभेतील सगळ्यात तेजस्वी तारा अल्देबरान म्हणजे भारतीय रोहिणी नक्षत्र.आपल्या पौराणिक साहित्यामध्ये चंद्र हा रोहिणीचा पती असल्याचे वर्णन आढळते.प्रजापतीने प्रथम विराट नावाची स्त्री उत्पन्न केली. पण हिला यज्ञात योग्य तो मान न मिळाल्यामुळे ती उंच आकाशात गेली. उंच चढत जाणारी, आरोहण करणारी या अर्थाने तिचे नाव रोहिणी पडले.

रोहिणीच्या पुढे एक खुला तारकागुच्छ दिसतो तो म्हणजे कृत्तिका नक्षत्र .याना सप्तर्षींच्या पत्नी मानले जाते .

महत्वाचे तारे-

α-  अल देबरान  हा या तारका समुहातील तेजस्वी अल्फा तारा.हा एक नारंगी ताबंडा महातारा (Red giant)असून त्याचा  व्यास सूर्याच्या व्यासाच्या ५६ पट आहे. ६८ प्रकाशवर्ष दूर असणार्या या तार्याची दृश्य प्रत ०.८७ आहे. या तार्याचे स्थान चंद्राच्या भ्रमण मार्गात आहे . त्यामुळे चंद्र रोहिणीचे बऱ्याच वेळेस पिधान करतो . रोहिणी तेजस्वी असल्याने  चंद्र जवळ येईपर्यंत ती दिसत असते. त्यामुळे हे  पिधान सुंदर दिसतें. 

β-अलनाथ  नावाचा हा तारा या  समूहातील दुसरा तेजस्वी तारा आहे. हा आपल्या पासून १३० प्रकाशवर्ष दूर आहे.

अवकाशस्थ पदार्थ -

रोहिणी गुच्छ- हायडेज क्लस्टर  या नावाने ओळखला जाणारा हा एक  खुला तारकागुच्छ आहे . १३० प्रकाश वर्ष दूर असणार्या या तारका गुच्छात २५९ तारे आहेत याचा व्यास ८० प्रकाशवर्ष इतका आहे.

कृत्तिका गुच्छ/( M45)/ (Pleiades)-हा साध्या  डोळ्याने दिसू शकणारा तारकागुच्छ आहे. हा तारकागुच्छ  दुर्बिणीतून खूप सुंदर दिसतो . यातील २५० ताऱ्यांपैकी  ६ तारे डोळ्याने दिसतात तर ७५ तारे दुर्बिणीतून सहज दिसू शकतात. भारतीय परंपरेत याला कृत्तिका नक्षत्र मानले असून यातले ६ तारे हे  अंबा, दुला ,नितंती ,मेघदन्ति,अभ्रयन्ति ,वर्षायन्ति या सप्तर्षींच्या पत्नी असणार्या  ६ कृत्तिका आहेत सप्तर्षींनी रागाने कृत्तिकांचे तोंड न पाहण्याचे ठरविले .निरीक्षण केल्यास आपणास दिसेल की कृत्तिका आकाशात मावळण्यासाठी पश्चिमेकडे सरकल्या शिवाय सप्तर्षी उगवत नाहीत.

कर्क तेजोमेघ /(M1)/(Crab Nebula)/Taurus A- हा एक अत्यंत सुंदर  तेजोमेघ आहे . हा  तेजोमेघ ४ जुलै १०५४ साली झालेल्या अतिनवतार्याचे अवशेष (supernova remnant)आहेत.याचा व्यास ६ प्रकाश वर्ष असून आपल्या पासून तो ६३०० प्रकाशवर्ष दूर आहे.

NGC 1647-हा ३० तार्यांचा  एक खुला तारकागुच्छ  असून ४०० प्रकाशवर्ष दूर आहे.

वृषभस्थ उल्कावर्षाव (Taurids)- वृषभ तारकासमूहातून २० आक्टोबर ते १० डिसेम्बर दरम्यान वार्षिक उल्कावर्षाव होतो.१२ नोव्हेंबर ला सर्वोच्च वर्षाव होतो. याला हालोविन फायरबॉल असेही म्हटले जाते . एनके नावाचा धुमकेतू या  उल्कावर्षावाचे कारण आहे