वृषभ तारकासमूह
वृषभ तारकासमूह(Taurus) हा एक प्रमुख आणि ठळकपणे ओळखता येणारा तारकासमूह आहे. हा आयनिक वृत्तावरील दुसऱ्या क्रमांकाचा तारकासमूह असून याने आकाशाचा ७९७ चौरस अंश भाग व्यापला आहे.नोव्हेंबर -डिसेंबर महिन्यात हा रात्रभर आकाशात दिसू शकतो. वृषभ हा आयनिक वृत्तावर असल्याने हा राशीचक्रातील एक zodiac constellation आहे.
निरयन वृषभ राशीत सूर्य १४ मे ते १४ जूनपर्यंत असतो. इ. स. पू. ४५५० ते १८५० दरम्यान वसंत संपात वृषभ राशीत होता .
वृषभ हा माणसाला अगदी अश्मयुगापासून माहित असलेला तारकासमूह आहे . फ्रांस जवळील लास्को (Lascaux) येथे एका गुहेत उत्तर पुराश्मयुगीन भित्तिचित्रे आढळलीआहेत . या चित्रात आदिमानवाने वृषभ तारका समूह ,त्याचा बैलाचा काल्पनिक आकार , जवळ कृत्तिकेच्या ७ चांदण्या अगदी ठळकपणे दाखवले आहे .हि चित्रे इ.स.पु १७,३०० इतकी जुनी आहेत.
यावरून अगदी नवाश्मयुगापासून या तारकासमूहाला काल्पनिक बैल मानलं गेलं आहे असं दिसतंय.
याच्या V सारख्या आकारात बैलाची शिंग आणि उरलेला भाग बैलाचा चेहरा अशी सहज कल्पना करता येते . त्यामुळे बहुतांश संस्कृतीत याचा संबंध बैल ,शेती याच्याशी जोडलेला आढळतो .
स्थान - या तारकासमूहातून आयनिक वृत्त जाते आणि आपली आकाशगंगा याच्या पूर्वेकडून गेलेली दिसते याचे विषुवांश(Right ascension) ४ ता. २० मि. व क्रांती(Declination) + १६0 आहेत. याच्या पूर्वेला मिथुन ,आग्नेयेला मृग , दक्षिणेला यमुना ,नैऋत्येला तिमिन्गल,पश्चिमेला मेष,,वायव्येला ययाती,उत्तरेला सारथी हे तारका समूह आहेत.
आकार आणि क्षेत्रफळ- याने आकाशाचा ७९७ चौरस अंश भाग व्यापला आहे.
वृषभ कसे शोधावे - हा तारका समूह शोधण्यासाठी आपल्याला मृग या तारका समुहाचा उपयोग होतो. मृगाच्या पोटातील प्रमुख तीन तारे अगदी सहज दिसतात.
हि काल्पनिक रेषा एका बाजूला व्याधाच्या अत्यंत तेजस्वी तार्या पर्यंत जाते . तीच काल्पनिक रेषा विरुद्ध बाजूस वृषभेतील तेजस्वी रोहिणी तार्या पर्यंत येते .
एकदा रोहिणी तारा सापडला कि त्याच्या सभोवताली V या अक्षरासारखा ठळक आकार दिसायला लागतो. शहरा पासून लांब अगदी अंधार्या आकाशात पाहिलं तर या V ची एक बाजू थेट सारथी तारका समुहाला जाऊन भिडलेली दिसते.
व्याध -मृगाचा बाण - रोहिणी हि काल्पनिक रेषा अजून थोडी वाढवली कि एक तार्यांचा पुंजका दिसतो .तो म्हणजे कृत्तिका तारकापुंज.
दंतकथा-
या तारकासमूहाला जवळपास सगळ्याच संस्कृतीत बैल मानले आहे .मेसोपोटामियनलोकांनी याला स्वर्गीय बैल म्हटले तर इजिप्शियन लोकांनी पुनर्जन्माचा कारक पवित्र बैल. आपल्या पूर्वजांना हा एक छकडा वाटलं म्हणून याचा उल्लेख रोहिणी शकट असा होतो.चीनी लोकांनी याला पांढरा वाघ मानलं .एका ग्रीक कथेप्रमाणे हर्कुलीस ने मारलेला बैल म्हणजे हा वृषभ होय.
ग्रीक संस्कृतीत आणखी एक कथा आढळते . देवांचा राजा झिउस याचे फिनीशिया ची राजकन्या युरोपा हिच्या वर प्रेम जडले . तिला वश करण्यासाठी त्याने एका पांढर्या शुभ्र ,धिप्पाड बैलाचे रूप घेतले आणि तिच्या समोर उभा राहिला.
राजकन्येला बैल इतका आवडला कि ती त्यावर स्वार झाली .लगेच या बैलाने आकाशात उड्डाण केले आणि राजकन्येला घेऊन तो क्रीट बेटावर जाऊन उतरला. तिथे झिउस ने आपले खरे रूप प्रकट केले .तो बैल म्हणजे वृषभ. समुद्रातून जाताना त्या दैवी बैलाचे फक्त तोंडच दिसत होते म्हणून वृषभ तारकासमुहात फक्त बैलाचे शीर्ष आहे पूर्ण बैल नाही.
भारतीय संकल्पना -
वृषभेतील सगळ्यात तेजस्वी तारा अल्देबरान म्हणजे भारतीय रोहिणी नक्षत्र.आपल्या पौराणिक साहित्यामध्ये चंद्र हा रोहिणीचा पती असल्याचे वर्णन आढळते.प्रजापतीने प्रथम विराट नावाची स्त्री उत्पन्न केली. पण हिला यज्ञात योग्य तो मान न मिळाल्यामुळे ती उंच आकाशात गेली. उंच चढत जाणारी, आरोहण करणारी या अर्थाने तिचे नाव रोहिणी पडले.
रोहिणीच्या पुढे एक खुला तारकागुच्छ दिसतो तो म्हणजे कृत्तिका नक्षत्र .याना सप्तर्षींच्या पत्नी मानले जाते .
महत्वाचे तारे-
α- अल देबरान हा या तारका समुहातील तेजस्वी अल्फा तारा.हा एक नारंगी ताबंडा महातारा (Red giant)असून त्याचा व्यास सूर्याच्या व्यासाच्या ५६ पट आहे. ६८ प्रकाशवर्ष दूर असणार्या या तार्याची दृश्य प्रत ०.८७ आहे. या तार्याचे स्थान चंद्राच्या भ्रमण मार्गात आहे . त्यामुळे चंद्र रोहिणीचे बऱ्याच वेळेस पिधान करतो . रोहिणी तेजस्वी असल्याने चंद्र जवळ येईपर्यंत ती दिसत असते. त्यामुळे हे पिधान सुंदर दिसतें.
β-अलनाथ नावाचा हा तारा या समूहातील दुसरा तेजस्वी तारा आहे. हा आपल्या पासून १३० प्रकाशवर्ष दूर आहे.
अवकाशस्थ पदार्थ -
रोहिणी गुच्छ- हायडेज क्लस्टर या नावाने ओळखला जाणारा हा एक खुला तारकागुच्छ आहे . १३० प्रकाश वर्ष दूर असणार्या या तारका गुच्छात २५९ तारे आहेत याचा व्यास ८० प्रकाशवर्ष इतका आहे.
कृत्तिका गुच्छ/( M45)/ (Pleiades)-हा साध्या डोळ्याने दिसू शकणारा तारकागुच्छ आहे. हा तारकागुच्छ दुर्बिणीतून खूप सुंदर दिसतो . यातील २५० ताऱ्यांपैकी ६ तारे डोळ्याने दिसतात तर ७५ तारे दुर्बिणीतून सहज दिसू शकतात. भारतीय परंपरेत याला कृत्तिका नक्षत्र मानले असून यातले ६ तारे हे अंबा, दुला ,नितंती ,मेघदन्ति,अभ्रयन्ति ,वर्षायन्ति या सप्तर्षींच्या पत्नी असणार्या ६ कृत्तिका आहेत सप्तर्षींनी रागाने कृत्तिकांचे तोंड न पाहण्याचे ठरविले .निरीक्षण केल्यास आपणास दिसेल की कृत्तिका आकाशात मावळण्यासाठी पश्चिमेकडे सरकल्या शिवाय सप्तर्षी उगवत नाहीत.
कर्क तेजोमेघ /(M1)/(Crab Nebula)/Taurus A- हा एक अत्यंत सुंदर तेजोमेघ आहे . हा तेजोमेघ ४ जुलै १०५४ साली झालेल्या अतिनवतार्याचे अवशेष (supernova remnant)आहेत.याचा व्यास ६ प्रकाश वर्ष असून आपल्या पासून तो ६३०० प्रकाशवर्ष दूर आहे.
NGC 1647-हा ३० तार्यांचा एक खुला तारकागुच्छ असून ४०० प्रकाशवर्ष दूर आहे.
वृषभस्थ उल्कावर्षाव (Taurids)- वृषभ तारकासमूहातून २० आक्टोबर ते १० डिसेम्बर दरम्यान वार्षिक उल्कावर्षाव होतो.१२ नोव्हेंबर ला सर्वोच्च वर्षाव होतो. याला हालोविन फायरबॉल असेही म्हटले जाते . एनके नावाचा धुमकेतू या उल्कावर्षावाचे कारण आहे
