ओळख तारकासमूहांची-२

आकाशातील ताऱ्यांचा विशिष्ट आकार असलेला समूह म्हणजे तारकासमूह होय Constellātiō(ताऱ्यांचा संच ) या लॅटिन शब्दापासून constellation  हा शब्द बनला आहे.

एका तारकासमूहातील ताऱ्यांचा परस्परांशी काही संबंध असतो का? याचे उत्तर आहे शक्यतो नाही !!
उदाहरणार्थ सप्तर्षी हा आपल्याला सुपरिचित तारकासमूह .याच्या ७ ठळक तारे एकमेकांपासून प्रचंड दूर अंतरावर आहेत.क्रतू हा तारा आपल्यापासून २१०  प्रकाशवर्ष  दूर आहे तर अत्री हा तारा ६३ प्रकाशवर्ष दूर आहे. यातील सगळे तारे  वेगवेगळ्या अंतरावर आहेत आणि त्यामुळे त्यांचाच परस्परांशी काही संबंध नाही .पृथ्वी  पासून त्यांचे अंतर प्रचंड असल्याने आपल्याला ते एका प्रतलात असल्यासारखे वाटतात .

एक कल्पना करूया कि सप्तर्षी तारकासमूहातील एखाद्या ताऱ्याजवळ समजा  वसिष्ठताऱ्याजवळ एखादा ग्रह असेल आणि तिथले रहिवासी  आपल्या भेटीस आले आणि आपण त्यांना विचारलं काय तुम्ही सप्तर्षी तारकासमूहातून आले का ? तर त्यांना काही एक कळणार नाही .कारण वसिष्ठ तारा त्यांचा सूर्य असेल आणि बाकीचे ६ तारे त्यांना वेगळ्याच ठिकाणी दिसतील त्यामुळे सप्तर्षी असा काही तारकासमूह त्यांना माहीतही नसेल .उलट कदाचित आपला सूर्य त्याच्या साठी एखाद्या तारकासमूहासातला तारा असेल  आणि तेच आपल्याला विचारतील  तुम्ही गाढव तारकासमूहातले का हो?

गमतीचा भाग सोडून इतका लक्षात ठेउयात कि  तारकासमूहा चा आकार हा फक्त पृथ्वी वरून तसा दिसतो  प्रत्यक्षात  त्यातील तारे एकमेकांपासून लांब असतात.

तारकासमूहांचा अभ्यास करताना आपल्याला पुढील गोष्टीचा विचार करावा लागतो

१) तारकासमूहाचे स्थान:
आकाशात दोन्ही गोलार्ध मिळून ८८ तारकासमूह  आहेत.याचा अर्थ ते आकाशात वेगवेगळ्या ठिकाणी आहेत. काही तारकासमूह हे फक्त उत्तर गोलार्धातून दिसतात (उदा -सप्तर्षी,शर्मिष्ठा ) तर काही फक्त विषुववृत्ताच्या दक्षिणेकडून दिसतात  (उदा -) .आपण पृथ्वीवर कुठे आहोत त्याप्रमाणे आपल्याला कुठले तारकासमूह दिसतील हे ठरेल.काही तारकासमूह हे आयनिकवृत्तावर आहेत (सिंह,कन्या,मेष )काही तारकासमूह हे खगोलीय विषुववृत्तावर आहेत (मृग,भुजंगधारी)

आकाशात तारकासमूहाचे स्थान हे  विषुवांश आणि क्रांती या दोन निर्देशांकाचा उपयोग करून सांगता येते. उदाहरणार्थ  वृषभ तारकासमूहाचे विषुवांश ४ ता. २० मि. व क्रांती + १९आहे म्हणजे ह्या तारकासमूहातून जाणारे होरावृत्त हे खगोलीय विषुववृत्ताला वसंतसंपाताच्या पूर्वेस ४ तास २० मि. अंतरावर असलेल्या बिंदूमध्ये छेदते तर ह्या तारकासमूहातून जाणारे आडवे वृत्त खगोलीय विषुववृत्ताच्या उत्तरेस १९ आहे.

२)तारकासमूहाचा आकार आणि क्षेत्रफळ :
सगळ्या तारकासमूहांचा आकार एकसारखा नाही.कन्या,वासुकी,सप्तर्षी ,शौरी हे आकाराने मोठेआहेत तर त्रिशंकू,ढाल,दक्षिण त्रिकोण हे आकाराने लहान आहेत,वासुकी(Hydra) हा सगळ्यात मोठा तारकासमूह असून त्याने आकाशाचा १३०२.८४ चौरस अंश इतका भाग व्यापलाय तर ६८.४५ चौरस अंशात असलेले त्रिशंकू(Crux) हे सगळ्यात लहान तारकासमूह आहे . लहान तारकासमूह शोधणे थोडे कठीण  पडते .

तारकासमूह	क्षेत्रफळ(चौरस अंश)
वासुकी (Hydra)	1302.84
कन्या  (Virgo)	1294.43
सप्तर्षी (Ursa Major)	1279.66
तिमिंगल(cetus)	1231.41
शौरी (Hercules)	1225.15
↓	↓
कर्काटक (Circinus)	93.35
शर (Sagitta)	79.98
अश्वमुख (Equuleus)	71.74
त्रिशंकू(Crux)	68.45

३)तारकासमूहांचे काल्पनिक आकार :
तारकासमूहांच्या आकृतीत काहीतरी आकारांची कल्पना केली तर तारकासमूह शोधणे सोप्पे जाते हि आपल्या आदिम पूर्वजांपासूनची युक्ती.आपल्याला पूर्वजांना दिसलेला आकार आज आपल्याला दिसेलच असे नाही.
कारण कदाचित त्यावेळी त्यांना अधिक  तारे दिसत असल्याने आकारांची कल्पना करणे सोपे गेले असेल. सध्या प्रकाशाचे प्रदूषण ,पृथ्वीच्या गती अश्या अनेक कारणामुळे आपल्याला काही तारे दिसणे कठीण असते. उदाहरणार्थ बृहत ऋक्ष या मोठ्या  तारकासमूहात अस्वल दिसण्याइतके तारे आपल्याला दिसत नाही त्यातली पतंगाच्या आकारातील ७ तारे आपण पाहू शकतो  ज्यांना आपण  सप्तर्षी  म्हणून ओळखतो.

सिंह ,वृश्चिक यांसारख्या काही तारकासमूहांचे आकार त्यांच्या नावाप्रमाणे वाटतात.ओरायन मध्ये हरीण आणि वृषभेत बैलाचे दोन शिंग यांची कल्पना करायला थोडा डोक्याला ताण  द्यावा लागतो.परंतु धनु तारकासमूहात "धनुष्य घेऊन बाण रोखलेला अर्धा माणूस अर्धा घोडा" हि कल्पना करणे किंवा कन्या तारकासमूहात एका हातात कणीस एका हातात शेगडी घेतलेली सुंदर स्त्री हि कल्पना करणे हि निव्वळ अशक्य गोष्ट.अश्यावेळी या कल्पना विस्तारात डोकं घालण्यापेक्षा आपल्याला सहज दिसतील असे आकार आपण तयार करू शकतो.

मृग तारकासमूहात एका हातात तलवार दुसऱ्या हातात ढाल घेऊन बसलेला शिकारी बघण्या पेक्षा त्याला डमरू मानणे सोप्पे जाते .धनु तारकासमूहासाठी चहाची किटली बघता येते. शौरी तारकासमूहात हर्क्युलिसचे शरीर बसवणियापेक्षा ते एक मोठे फुलपाखरू आहे असे मानता येऊ शकते.भूतप तारकासमूहासात कोणाला  आईस्क्रीमचा कोन दिसू शकतो तर कोणाला भीमाची गदा. शेवटी ज्याची त्याची कल्पनाशक्ती!

पण हे करत असताना आपल्याला त्याचे नाव बदलून चालणार नाही . बृहत ऋक्ष या तारकासमूहात ग्रीक लोकांना अस्वल दिसले ,इंग्लंड मध्ये याला मोठा चमचा म्हणून ओळखले जाते .भारतीयांना ते ७ पवित्र ऋषी वाटतात तर ग्रामीण भागात याला चोर खटले असं म्हणून त्यात एक खाट,त्याला चोरायला आलेले ३ चोर ,त्याचे रक्षण करणारी म्हातारी अशी गोष्ट जोडली गेली . काहींना त्याच्यातच नांगर वाटला तर काहींना खाटिकाची सूरी. आकाराची  कल्पना काहीही करा पण खगोलीय भाषेत त्याला "Ursa Major" याच नावाने ओळखावा लागेल.

४)तारकासमूहांच्या दंतकथा
५)तारकासमूहांचे कुटुंब  आणि शेजारी
६)तारकासमूहातील तारे
७)तारकासमूहातील अवकाशस्थ पदार्थ
८) तारकासमूहातून होणारे उल्कावर्षाव 


याच्या पुढे एका एका तारकासमूहाची माहिती  घेताना आपण वरील मुद्यांचा विचार करणार आहोत.