ये तारा वो तारा हर तारा-१

ताऱ्यांचा 'इतिहास '

रात्रीच्या आकाशात नजर टाकली तर आपल्याला दिसतात ते लुकलुकणारे असंख्य तारे. खरतर खगोलशास्त्राची सुरवातच या ताऱ्यांना पाहून होते असं म्हणावं लागेल .खगोलशास्त्राची आवड असो वा नसो लुकलुकणाऱ्या चांदण्या पाहत बालपण न गेलेला माणूस विरळाच ! 

या  "लख लख चंदेरी तेज्याच्या न्याऱ्या दुनियेला " आपले पूर्वज सुद्धा भुलले होते. हे तारे म्हणजे काय असावे? ,ते का लुकलुकतात ? दिवसा ते कुठे जातात ? ते किती लांब असावे ? असे अनेक प्रश्न त्यांना पडत होते आणि त्याचे त्यांनी अनेक तर्क सुद्धा लावले. त्या काळी  माणसाला असं वाटायचं कि पृथ्वी भोवती आकाशाचा एक घुमट आहे आणि तारे त्यात जड्वले आहेत .थोडक्यात सगळे तारे एकाच अंतरावर आहेत.त्यांना नाव देणे, तेजाप्रमाणे त्यांची गट पडणे हाच काय तो अभ्यास .थोडक्यात काय तर त्या काळचे खगोलतज्ज्ञ ताऱ्यांचे बारसे करत बसायचे.

इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात हिपार्कस यांनी ताऱ्यांची पहिली यादी बनवली .यात पुढे  टॉलेमी ने भर घातली. हा वारसा अरबांनी पुढे अगदी १५ व्या शतका पर्यंत चालविला.पाश्चिमात्य देशांत प्रचलित असणारी बहुतेक नावे अरबांनी दिलेली होती.

पण जसजसा ताऱ्यांचा अभ्यास वाढू लागला तसं तसं प्रत्येक  ताऱ्याचा  नाव देणं आणि सगळी नाव लक्षात ठेवणं भलतंच अवघड होत गेले.१७ व्या शतकात यात पहिली सुधारणा केली योहान बायर यांनी.त्यांच्या पद्धतीनुसार  प्रत्येक ताऱ्याला वेगळं नाव देण्यापेक्षा तो तारा ज्या तारकासमूहात असेल त्याच नाव आणि ग्रीक मुळाक्षरे - α,β,γ, δ वैगरे वापरायची. सगळ्यात तेजस्वी तारा α ,त्याच्या पुढचा β.म्हणजे मित्र हा तारा α-सेंटॉरी  या नावाने ओळखला जाईल.

साध्या डोळ्यांनी दिसू शकणाऱ्या ताऱ्यांसाठी हि पद्धत फार उपयोगी पडली .आता तार्यांची नावे आठवत डोकं खाजवण्या पेक्षा इतर अभ्यास करायला मोकळीक मिळाली .

याच सुमारास दुर्बिणीचा शोध लागला आणि डोळ्यांनी न दिसणारे असंख्य तारे आता माणसाला दिसू लागले .१७ व्या शतकात तारे हे प्रतिसूर्यच आहेत हि कल्पना पुढे आली.  ताऱ्यांची पृथ्वीपासूनची अंतरे निश्चित करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. पराशय पद्धतीने तार्यांची अंतरे मोजणं सुरु झालं.

तारे म्हणजे प्रतिसूर्यच आहेत, ही कल्पना मूळ धरू लागली. त्याच बरोबरीने आकाशातील ताऱ्यांचे वितरण व ताऱ्यांची पृथ्वीपासूनची अंतरे निश्चित करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले.

जशी जशी मानवाची आकलनशक्ती आणि विज्ञानाची प्रगती पुढे गेली तसे तसे तार्यांबद्दल प्राथमिक प्रश्न मागे पडून जरा प्रगल्भ प्रश्न तयार झाले  ताऱ्यांच्या आत कुठले इंधन जळत असेल ?ते संपल्यावर  काय? ताऱ्यांचे जीवनचक्र कसे असेल?  हा अभ्यास सुरु झाला.एकोणिसाव्या शतकात वर्णपटानुसार ताऱ्यांचे वर्गीकरण करण्याचाही प्रयत्न सुरू झाला .तार्यांकडून येणाऱ्या प्रकाशाचे पृथकरण करून तार्यांमधली मूलद्रव्ये ,अंतर्गत भौतिक क्रिया  यांचा अभ्यास करता येऊ लागला

ताऱ्याच्या आत काय घडामोडी घडत असतील  यावर  लक्ष केंद्रित झाले .ताऱ्यांमध्ये निर्माण होणारी ऊर्जा अणुकेंद्रीय विक्रियांमुळे उत्पन्न होत असावी,  हि कल्पना मूळ धरू लागली.

विसाव्या शतकात हा अभ्यास जोमाने वाढला . आपले भारतीय शास्त्रज्ञ  मेघनाद साहा यांनी वर्णपटावरून ताऱ्यांचे पृष्ठतापमान व वातावरणीय दाब काढण्याची पद्धत शोधून काढली.१९३१ मध्ये अवकाशातून येणाऱ्या रेडिओ तरंगांचा शोध लागला व रेडिओ दुर्बीण  हे एक नवीनच साधन ताऱ्यांच्या  अभ्यासासाठी मिळालं.

इ. स. १९६० सालानंतर ताऱ्यांकडून येणाऱ्या Infrared, Ultraviolet, X-Ray या प्रकारच्या लहरीचं मापन करून अभ्यास सुरु झाला.नंतरच्या काळात फक्त पृथ्वी वरूनच  नाही तर आपल्या वातावरणाच्या बाहेर असणाऱ्या हबल सारख्या दुर्बिणीतून ताऱ्यांचा अभ्यास केला गेला.तंत्रज्ञानातील प्रगती सोबत हा अभ्यास अधिक जोमाने होतो आहे आणि यातून ताऱ्यांविषयीच्या  आपल्या ज्ञानात अधिकाधिक भर पडत आहे

अलीकडच्या काही संशोधनांतून आपल्याला कळतंय कि पृथ्वीवरील जीवसृष्टी हि सुद्धा ताऱ्यांचीच देणगी आहे. जीवनासाठी आवश्यक कार्बन ,नायट्रोजन ,ऑक्सिजन हि मूलद्रव्ये ताऱ्यांच्या धुळीचा स्वरूपात पृथ्वीवर आली आणि इथे जीवनाची बीजे रोवली  गेली थोडक्यात काय तर We are Stardust!!

कदाचित म्हणूनच आपल्याला ताऱ्यांचे आकर्षण आणि त्यांची ओढ असावी का?